कार्तिक महिनाको पूर्णिमालाई कार्तिक पूर्णिमा, त्रिपुरोत्सव पूर्णिमा र कार्तिकस्नान पनि भनिन्छ। कार्तिक महिनाको शुक्लपक्षको पूर्णिमालाई 'कार्तिक पूर्णिमा' भनिन्छ।

हरेक वर्ष पन्ध्र पूर्णिमा दिनहरू हुन्छन्। जब अधिकमास वा मलामास आउँदछ, यसको संख्या बढेर सोह्र हुन्छ। धर्मशास्त्रमा कार्तिक पूर्णिमाको दिनमा गंगा स्नान गर्नुको महत्व रहेको बताइएको छ।

सृष्टिको आरम्भदेखि नै यो दिनको खास महत्व रहेको छ। पुराणहरुमा, यस दिन स्नान, दान र व्रत गर्नाले मुक्ति मिल्ने कुरा बताइएको छ।   यसको महत्त्व केवल वैष्णव भक्तहरूको लागि मात्र होइन, शैव भक्तहरू र सिख धर्मका लागि पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण रहेको छ।

यो दिन विष्णुका भक्तहरूका लागि विशेष हो किनकि भगवान विष्णुको पहिलो अवतार यस दिन भएको थियो। पहिलो अवतारमा, भगवान विष्णु माछा माछाको रूपमा थिए। प्रलयको अन्त्यसम्म वेदको रक्षा गर्न, सप्तऋषि, अन्न र राजा सत्यव्रतको रक्षा गर्न भगवानले यो अवतार लिनुपर्‍यो।

शिव भक्तहरूका अनुसार यस दिन भगवान भोलेनाथले त्रिपुरसुर नामको एक असुर असुरलाई मारे जसबाट उनलाई त्रिपुरारीको रूपमा पूजा गरिएको थियो। देवताहरू यो देखेर अत्यन्तै खुशी भए र भगवान विष्णुले शिवलाई त्रिपुरारी नाम दिए जुन शिवका धेरै नामहरू मध्ये एक हो। यसैले यसलाई त्रिपुरी पूर्णिमा पनि भनिन्छ।

सिख धर्ममा कार्तिक पूर्णिमा दिवस प्रकाशोत्सवका रूपमा मनाइन्छ। किनभने यस दिन सिख सम्प्रदायका संस्थापक गुरु नानक देवको जन्म भएको थियो। यस दिन सिख समुदायका अनुयायीहरू बिहान नुहाउँछन् र गुरुद्वारहरूमा जान्छन् र गुरुवाणी सुन्छन्, र नानकले दिएको मार्ग अनुसरण गर्ने वाचा गर्दछन्। यसलाई गुरु पर्व पनि भनिन्छ। कार्तिक पूर्णिमा पर्व दिपावली जस्तो बत्ती जलाएर बेलुका मनाइन्छ।

यो दिन एक कारणले मात्र होइन, धेरै कारणहरुले गर्दा विशेष रहेको छ। यस दिन गंगा स्नान, बत्ती दान, अन्य दान इत्यादिलाई विशेष महत्त्व दिइन्छ।

यस दिन जब चन्द्रमा आकाशमा उदाउँदै हुन्छन्, त्यो समयमा शिवा, संभूति, संतति, प्रीति, अनुसूया र क्षमाको यी  छवटा कृतिकाको पूजा गर्नाले शिवजीको कृपा प्राप्त हुन्छ । यो पनि विश्वास गरिन्छ कि शिवशंकरलाई कृतिकामा यस दिन दर्शन गर्नाले  व्यक्ति सात जन्मको लागि ज्ञानी र धनी हुन्छ। तसर्थ, कार्तिक पूर्णिमा को दिन धेरै कारणहरुले गर्दा विशेष छ।